istraživanja Ljudske glave nisu vrbovina Svečana beseda povodom Dana Valjeva, 20. marta 2004. Aleksandar Loma

podnaslovi } Ljudske glave nisu vrbovina Ljudska glava Prota je prvi Čuli smo ovih dana

Čuli smo ovih dana

, između ostalih strašnih vesti, da su u Prizrenu popaljene srpske crkve, sve srednjovekovne, a među njima i crkva Bogorodice Leviške, za koju je rečeno da je iz četrnaestog veka. To je tačno utoliko, što ju je u njenom današnjem – ili dojučerašnjem – obliku petokupolne crkve s upisanim krstom i zvonikom obnovio 1307. godine kralj Milutin, a građevinskim radovima je rukovodio protomajstor Nikola. Prethodila je jedna obnova u trinaestom veku, a trobroda bazilika na tom mestu postojala je u najmanju ruku još od desetog stoleća, kada je ovim krajevima vladala Vizantija. Svakako da je u njoj bilo središte prizrenske episkopije, koja se pominje prvi put 1019. godine u povelji cara Vasilija II. Postojale su povelje vizantijskih careva izdate ovoj crkvi, na koje se pozivaju docnije darovnice srpskih vladara. I ta starija crkva verovatno nije bila prva na tom mestu, jer su u nju bili ugrađeni delovi ranije crkvene građevine iz šestog veka. Bila je to najstarija i najznačajnija crkvena građevina ne samo u Prizrenu, nego i u celoj južnoj Metohiji, starija i od Pećke Patrijaršije i od Dečana.

Sama zgrada crkve može se, u neko srećnije vreme, obnoviti. Ono što je, bojimo se, u požaru nepovratno propalo, to je njen unutrašnji ukras. Najbolju studiju o živopisu Bogorodice Ljeviške dala je naša zemljakinja, akademik Gordana Babić, čiji smo preran odlazak svojevremeno ožalili ne pretpostavljajući tada da je neke stvari dobro i ne doživeti. Postojala su dva sloja živopisa. Stariji, od kojeg je bilo očuvano samo nekoliko fresaka, od kojih su jedna ili dve odavno prenesene u Narodni muzej u Beogradu i tako jedine preživele sadašnju nesreću, potiče iz vremena kada su Srbi, u drugoj deceniji trinaestog veka, zauzevši Prizren obnovili staru vizantijsku crkvu; tom obnovom je verovatno rukovodio Sveti Sava, čiji je lik bio naslikan u crkvi uz Milutinov i Nemanjin: prikazan je mlad, riđe kose i brade i plavih očiju, kakvog ga znamo iz opisa u žitijima i sa freske u Mileševi, urađene za njegovog života, pa možemo pretpostaviti da je original slike u Leviškoj preslikan 1307. sa starijeg živopisa. Najvažnija freska toga starijeg sloja bila je svakako Bogorodica Eleusa, kojoj je hram i pre Milutinove obnove bio posvećen. Eleusa je grčka reč u značenju „Milostiva”, i odatle potiče srpsko ime crkve Leviša.

Bez obzira na lepotu arhitekture Bogorodice Leviške, najveću umetničku vrednost ovoga spomenika predstavljao je živopis iz Milutinovog vremena, čijom je izradom rukovodio protomajstor Astrapa. Po rečima Gordane Babić: „uneo je u slike radost i vedrinu i prikazao živopisom složeniji i opširniji ikonografski program od svih prethodnih, sačuvanih u Raškoj”. Nema smisla da opisujem te izvanredne freske, koje sam imao dva puta priliku da razgledam. Odsada ćemo ih gledati samo na reprodukcijama u knjizi Drage Panić i Gordane Babić. Boje su bile izvrsno sačuvane, ali je ceo živopis bio posut, kao krupnim belim pahuljama, udarcima dleta kojima je izbušen da bi bolje prihvatio novi malter koji će ga prekriti prilikom prepravke crkve u džamiju nakon pada Prizrena pod Turke 1455. Ubrzo nakon tog događaja, a svakako pre nego što su freske prekrečene, neki nepoznati musliman stigao je da im se divi, i urezao podno jedne od njih, dobro pazeći da ne ošteti ni jednu figuru, stih velikog persijskog pesnika Hafiza, koji u prevodu glasi: „Zenica oka moga tebi je gnezdo”.

Uvek je dobro podsetiti se proste istine da u svakom vremenu, svakom narodu i svakoj veri postoje ljudi i neljudi. Naše sugrađane koji su pre neki dan palili muslimanske bogomolje i istovremeno kulturne spomenike u Beogradu i Nišu teško možemo doživeti kao svoje sunarodnike, već pre kao saradnike na istom poslu sa najnovijim paliteljima srpskih svetinja.